Već više od decenije vladao je haos zbog crkvenih ustava, naredbi i propisa starijih i novijih datuma. Protestantizam sa svojim članstvom od oko 250 000 duša imao je već šest različitih ustava. Upravljanje je očigledno bilo otežano. Država je započela novu eru objavljivanjem Kraljevske proklamacije 6. januara 1929. godine, koja je uređivala odnos između Crkve i države i unutrašnje zakonodavstvo, a organizovala je i eru religija.
Do tada je dublje uređivano vladanje Srpske pravoslavne, Evangeličko-luteranske i Reformatske Crkve, kao i Islamske i Jevrejske crkvene zajednice. Svugde važi osnovno načelo autonomije u crkvenim opštinama. Ta autonomija je s jedne strane nezavisna od ograničenja državne kontrole, a s druge strane država je podržava u materijalnom smislu.
Zakon o protestantizmu[1] donet 16. aprila 1930.godine od strane kralja Aleksandra I-og, i odnosio se na Evangeličke hrišćanske Crkve i na Reformatsku Crkvu u Kraljevini Jugoslaviji. Dotadašnji crkveni ustavi važe još u kraćem prelaznom vremenskom periodu, dok novi crkveni ustav ne bude otvoren i dok ga ministar pravde ne odobri i kralj ga ne podiže na snagu zakona.
Zakon je objavljen u beogradskim Službenim novinama i s tim je on stupio na snagu, a samim tim svi dotadašnji zakoni, pravilnici i propisi stavljeni su van snage. Ovaj zakon o protestantizmu izrađen je u Ministarstvu posle saslušanja predstavnika triju protestantskih Crkava, i kao takav polaže pravne temelje sada već jugoslovenskih protestantskih Crkava. To je značajan napredak. Ovo je učinila sadašnja Vlada poznatom energijom generala Živkovića, da bi se stanje dosadašnjih neraščišćenih i pravnih različitosti jednom za svagda okončalo. Postavio je temelje jedne konačne crkvene organizacije, koja neće biti kratkog daha, nego će obezbediti čvrst okvir unutar čega Crkve mogu doneti svoje ustave. Odnos Crkava prema državi, njihov međusobni odnos - bez dugačkih rasprava ili borbi, bez podela i pretnji, slobodno i bez učešća Crkava - regulisan je od strane države, jednostavno proglašenjem zakona. Tri meseca posle proglašenja zakona sazvaće se sinodi i oni „treba da u roku od dve godine po stupanju na snagu pomenutog zakona donesu svoje crkvene ustave o celokupnoj svojoj organizaciji shodno zakonskim propisima.” (član 28.)[2] S time su protestantske Crkve stavljene pred novi zadatak, jer je njihov dosadašnji rad, što se crkvenog ustava tiče, postao beznačajan: moraju računati sa sasvim drugim pravnim osnovama.
Koje su te nove pravne osnove?
Međusobni odnos Crkava reguliše država: luterani grade dve nezavisne Crkve, slovačku i nemačko-mađarsku. Reformati grade Reformatsku Crkvu. Država je u članu 1. i u samom naslovu zakona odredila naziv Crkava. Shodno tome neslovenski crkveni distrikt dobio je naziv Nemačka Evangelistička Hrišćanska Crkva Augsburškog veroispovedanja u Kraljevni Jugoslaviji. Iako sama nikada nije zahtevala naziv „nemačka”, mada je u velikoj većini bila ta. To je bilo državno nastojanje, verovatno s obzirom na inostranstvo. Slovački crkveni distrikt je dobio zvanični naziv: Slovačka Evangelička Hrišćanska Crkva Augsburškog veroispovedanja u Kraljevini Jugoslaviji. Novi državni zakon obezbedio je protestantskim Crkvama široku autonomiju, samostalno su mogli da organizuju svoje kultne, crkvene, prosvetne i kulturne aktivnosti. Glavno načelo crkvenog ustava bilo je: sva prava polaze od crkvenih opština.
Nemačka Evangelička Hrišćanska Crkva Augsburškog veroispovedanja u Kraljevini Jugoslaviji svoj sinod održala je 10. novembra 1930. godine (na rođendan Martina Luthera) u Novom Vrbasu i usvojila je novi crkveni Ustav.
Na osnovu novog Ustava je predsednik crkvenog distrikta dr Filip Pop izabran za biskupa, a dr Vilhelm Rot [Dr. Wilhelm Roth] za nadzornika crkvenog distrikta.
Posvećivanje novog biskupa je uz kraljevsko odobrenje obavljeno 22. septembra 1931. godine, u njegovom ranijem mestu službe, u centru malobrojnog hrvatskog seniorata u Zagrebu. Posvećivanje je obavio dr Hajnrih Rendtrof [Dr. Heinrich Rendtroff], biskup Evangeličke Crkve u Meklenburgu.
Tekst kraljevskog ukaza o odobravanju posvećivanja: „Mi, Aleksandar Prvi, po milosti Božjoj i volji naroda Kralj Jugoslavije, na predlog Našeg ministra pravde Nj. Vel. Kralja, od 23. jula o. god., kojim aktom Našeg ministarskog saveta, a na osnovu § 69. Ustava Njemačke evangeličko-hrišćanske opštine augsburškog vjeroispovijedanja u Kraljevini Jugoslaviji, potvrđujemo izbor dr-a Filipa Popa za biskupa Njemačke evangeličko-hrišćanske crkve a.v. u Kraljevini Jugoslaviji. Naš ministar pravde neka izvrši ovaj ukaz. 23.jula 1931. godine Aleksandar s.r.”[3]
Tako je sedište biskupije premešten iz Novog Vrbasa, iz Vojvodine, gde je obavljen kompletan rad u vezi crkvene organizacije, 400 km dalje, u sedište malog seniorata – u Zagreb.
Nemačka Evangelička Hrišćanska Crkva Augsburškog veroispovedanja u Kraljevini Jugoslaviji obuhvata 61 crkvenih opština, 65 filijala verske zajednice i 10 crkvenih opština seniorata Venda (Slovenaca) iz Međumurja, dakle ukupno 71 crkvenih opština.
Mnoge verske zajednice su jezički mešane. U Vojvodini se nalazi „jedva nekoliko nemačkih zajednica, kojima ne bi pripadali i Mađari. S druge strane, i mađarske zajednice imaju vernike Nemce.”[4] U crkvenoj opštini u Novom Sadu održavaju se liturgije na mađarskom jeziku, a u Subotici pored liturgija na mađarskom jeziku, mesečno jednom se održava i služenje na nemačkom jeziku, i tako je u skoro svakoj crkvenoj opštini u Banatu i Bačkoj. O broju mađarskih evangelista ne postoji tačan podatak.
Ustav Nemačke Evangeličke Crkve, koji je 19. novembra 1930. godine potvrđen od strane kralja, između ostalih, postigao je odobrenje da se veronauka odvija na liturgijskom jeziku crkvene opštine.
Slovačka Evangelička Crkva Augsburškog veroispovedanja svoj Ustav je donela na svom trećem sinodu, održanog 30. i 31. marta 1932. godine. Dana 2. novembra 1931. godine umro je biskup Adam Vereš. Dana 3. maja 1933. godine biskup Samuel Starke posvećen je od strane biskupa Istočno-slovačkog crkvenog distrikta, Pavela Čobrde [Pavel Čobrda].
U Kraljevini Jugoslaviji, dakle, obrazovane su dve Evangelističke Crkve i to:
· Nemačka Evangelička Hrišćanska Crkva Augsburškog veroispovedanja, kojoj su pripadali Nemci, Mađari i Vendi (Slovenci),
· Slovačka Evangelička Crkva Augsburškog veroispovedanja, kojoj su pridali isključivo Slovaci.
Obe Evangeličke Crkve su bile i ostale nezavisne jedna od druge, čak su 1921. godine podelile i svoju imovinu.
[1] In: Zakon o Evangeličko-hrišćanskim crkvama i o Reformovanoj hrišćanskoj crkvi Kraljevine Jugoslavije, 1930. godine, str. 1-14.
[2] „Binnen drei Monaten nach der Verlautbarung des Geseßes haben nun die Synoden zusammenzutreten und diese müssen „im Zeitraum von zwei Jahren nach Inkrafttreten des Geseßes die Kirchenverfassungen über ihre vollständige Organisation gemäß den Vorschriften dieses Geseßes erbringen.“ – In: Die evangelische Diaspora, Die Rechtsgrundlagen der protestantischen Kirchen Jugoslawiens, Franz Rendtorff und Bruno Geißler, str. 146.
[3] In: novine ,,Novosti”, 22. septembar 1931.godine, Zagreb, str. 5.
[4] In: Belmissziói munkaprogram (Program rada unutrašnje misije), Bácska evangélikussága (Evangelizam Bačke), str. 111.
