U prvom delu svog rada bavio sam se istorijskom prošlošču Evangeličke Hrišćanske Crkve Augsburškog veroispovedanja u Srbiji – Vojvodini, koja se odigrala nakon 1918. godine, jer je ona pre toga predstavljala deo Evangeličke Crkve u Mađarskoj.
Dana 4. juna 1920. godine potpisan je Trijanonski ugovor. Nakon toga u anektiranim južnim krajevima bivše Ugarske, kao što smo videli, verske zajednice su počele da se organizuju, svaka posebno: Nemci -Mađari i Slovaci, iako je bilo „partnerskih“ nastojanja i za zajedničko organizovanje.
Dok su usledile godine Drugog svetskog rata, jasno se pokazuje stvarna istorijska prošlost „Evangeličke Hrišćanske Crkve Augsburškog Veroispovedanja u Srbiji – Vojvodini“, aktivna prisutnost njenih zajednica, njihov duhovni razvoj i ta istrajna, verna delatnost, koja je u ovoj etapi olujnih godina istorije uspešno pomagala opstanak mađarskih i nemačkih evangelista na otcepljenim južnim krajevima bivše Ugarske.
U ratnim godinama, za vreme reorganizacije, pa ponovne organizacije, naše crkvene opštine su trebale da sačuvaju svoju veru, službe ljubavi. Proganjanja i retorzije 1944. i 1945. godine, surove spoljne okolnosti, uzrokovali su da je mnogo vernika izgubljeno. Mnogi od njih su ubijeni, a mnogi su proterani iz zemlje, pa su oni negde drugde tažili novu domovinu i život. Međutim, mnogi su ostali, trpili uznemiravanja, bedu: ali su ostali u svojim crkvenim opštinama – možda bez hrama i bez osnovnih životnih uslova ili mogućnosti za duhovni život – ali noseći u sebi poverenje u jedinog istinskog Boga.
Ovo poverenje je bilo u stanju da ponovo izgradi evangeličku porodicu. Imalo je snagu da ih okupi u crkvenu opštinu, a sveopšta crkva još više da jača već postojeću pripadnost jednom roju za mađarsko-nemački evangelizam, ovde, u južnim krajevima bivše Ugarske.
Po završetku Drugog svetskog rata u Federativnoj Narodnoj Republici Jugoslaviji su se formirale četiri evangeličke crkve, od njih dve u Narodnoj Republici Srbiji. Evangelička Hrišćanska Crkva Augsburškog veroispovedanja u Srbiji – Vojvodini, izuzev crkvenih opština sa mešovitim govornim jezikom, ostala je bez svojih vernika nemačkog govornog jezika, bez zbora nemačkih sveštenika i njihovih hramova. Odlaskom mađarske vojske otišlo je zamašan broj mađarskih vernika, a takođe su otišli i sveštenici iz Mađarske, koji su u toku ratnih godina ovde vršili službe.
Imovina crkava je nacionalizovana, uklučujući i sirotišta, parohije i dom za dijakonise.
U toku reorganizacije, posle Drugog svetskog rata, Slovačka Evangelička Crkva je bila u povoljnijem položaju, njene crkvene opštine su se jednostavno „ponovo organizovale” u bivši crkveni distrikt. Njihova crkvena politika, koja je opsluživala državnu vlast, njima kao slovenima, obezbedila je brojne privilegije.
Na inicijativu Svetske luteranske federacije 1952. godine formiran je Savez lutheranskih crkava u Narodnoj Republici Jugoslaviji, čiji bi zadatak bio, prema očekivanjima osnivača, ujedinjavanje svih evangelista na teritoriji Jugoslavije u jednu snažnu luteransku crkvu. S obzirom da ljudi „zapada” ne mogu razumeti ovdašnje prilike, desilo se, da je u suštini došlo do „iznuđene” organizacije, i zbog toga ona nije ni mogla ispuniti svoj zadatak.
U dugotrajnim decenijama iskušenja naša crkva bi možda i nestala da njeni duhovni i svetovni rukovodioci nisu u svojim srcima nosili reči Gospoda, koje upozoravaju na neprekidnu budnost: „Ostanite budni i molite se..” - Matej 26, 41.
Posle smrti naših duhovnih vođa, svetovni rukovodioci naše crkve su bili ti, koji su dalje nosili upozoravajuće poruke Gospoda.
Ove Hristove reči citiram i ja u epilogu svog rada, usred još uvek prisutnih gorkih iskušenja, koja su počela događanjima iz 1958. godine, a čiji beskrajno dugi niz još i dan danas prati našu Evangeličku Hrišćansku Crkvu u Srbiji – Vojvodini, koja se nalazi u „nesretnom” položaju, šta više, svedoci smo pokušaja da našu crkvu živu sahrane.
Stvarno stanje je to, da u crkvenoj politici Svetske luteranske federacije nije toliko važna istina, nego stvaranje jedinstva, i tamo gde bi se trebalo uzimati u obzir lokalna istorijska prošlost i to da crkve, koje deluju u multietničkim i multikonfesionalnim sredinama ujedno su i čuvari svog maternjeg jezika i svojih tradicija.
Superintendent naše crkve, Arpad Dolinski, prilikom višekratnog dogovora sa predstavnicima Svetske luteranske federacije postavio je sledeće pitanje: „Da li crkva može imati sadašnjost i budućnost bez svoje prošlosti?“ Odgovor je glasio: „Mi moramo gledati napred, a ne nazad. Mi moramo da gledamo na jedinstvo, a ne na raščlanjenost.“- U meni se, međutim, dobro poznavajući državu, u kojoj živim, Srbiju i Crnu Goru, podrazumevajući i Vojvodinu, budila misao da možda nije ni sigurno da je crkvena politika Svetske luteranske federacije ovde izvodljiva. Naročito u Vojvodini, gde se manje i veće nacionalne zajednice bore za svoj opstanak, u političkom i crkvenom smislu. Nemoguće je iz kompaktne mađarske zajednice sa oko 300.000 članova, u kojoj na ekumeničkom nivou sarađuju na svom maternjem jeziku rimo- katolici, reformati i evangelisti, izdvojiti jednu Evangeličku Crkvu sa oko 10.500 članova čiji je maternji jezik mađarski, i „učlaniti je“ u Slovačku Evangeličku Nacionalnu Crkvu. U Vojvodini obadve etničke grupe su nacionalne manjine, koje ne govore jezik jedno drugoga, a državni jezik je treći, naime, srpski jezik.
Glavni moto vojvođanske mađarske zajednice je: „U svom maternjem jeziku i veri živi narod!“ Ubeđen sam da je istog mišljenja i vojvođanska slovačka zajednica: „Vera i nacija su braća“.
U ovom slučaju, mišljenja smo, da bi prisilno ujedinjavanje na taj način dovelo do asimilacije.
U članu 2. Pravilnika Saveza Lutheranskih Crkava u Narodnoj Republici Jugoslaviji čitamo: kako su sve četiri crkve-članice posebice članovi Svetske luteranske federacije, to savez prema istoj nastupa sve njih, čuvajući pri tom potpunu samostalnost i nezavisnot svoje 4 crkve-članice.
Da li je to činio i 1967. godine? Čini li to i danas, kada poseduje saznanja o istorijskim činjenicama i istinama? Njegov „diplomatski“ stav prema našoj crkvi, prema kojem „ne isključuje, ali i ne prihvata“, veoma je sličan naslovu mog rada: „žive prepostiti smrti“.
Ovde u Jugoslaviji, i u prošlost, ali i u sadašnjosti potvrđuju se reči superintendenta Šoštarca: „Crkvu održava Božja promisao, ali i mi treba da vodimo brigu o njoj. Bog nas je učinio njegovim čuvarima i stažarima.“
Nakon svih pribeleženih stvari u mom radu, postavljam pitanje: kako su mogli stražari sačuvati našu crkvu, kada, ne znajući slovački, nisu mogli da se informišu o događajima na Sinodu Slovačke Evangeličke Crkve? A iz prevoda zapisnika sa Sinoda su dolazili do takvih protivurečnosti, za koje mogu da upotrebim samo jedan izraz: zapanjujuće. Čini se da su oni pisali šta god su hteli, jer su znali, da to ni mađarski evangelisti, a ni drugi, neće pročitati. U svojim krugovima su stvorili jedan ni „de jure“ ni „de facto“ ne postojeći „Mađarski seniorat“, i tako obmanjujući sekretara za Evropu Svetske luteranske federacije i evangeliste širom sveta, proglasili su svoju Slovačku Evangeličku Crkvu u evangeličku crkvu hegemonističkog položaja u Jugoslaviji.
Činjenica je i to, da su se od samih početaka trudili na hegemonizam, potiskujući sve druge evangeličke crkve u Jugoslaviji. To im je, međutim, istinski uspelo tek onda, kada je 1967. godine superintendenta naše crkve na predsedničkoj poziciji Saveza lutheranskih crkava Jugoslavije sledio slovački biskup.
Ali da učinim korak napred u istorijatu naše crkve, o kojoj posle 1967. godine, tačnije od 1968. godine više niko nije vodio brigu. To podupire i činjenica da čak ni „Matična zemlja“, odnosno Evangelička Crkva u Mađarskoj, nije se interesovala o njenom položaju sve do 1998. godine, kada je predsedništvo naše crkve obavestio biskupa-predsednika D.Dr. Harmati Belu o opravdanom postojanju Evangeličke Hrišćanske Crkve Augsburškog veroispovedanja u Srbiji – Vojvodini, upućujući na pronađene istorijske dokumente.
Od tada se neprekidno zalažemo za pravni kontinuitet naše crkve, jer je on od samog početka postojao.
Dum spiro certo! Dok diše naša crkva, boriće se dalje... i dalje... i dalje...
