4. BORBA ZA HRAMOVE:

Odnos države i crkve na početku regulisali su na brzinu formirane komisije za verska pitanja. Postojala je jedna komisija za verske poslove na saveznom nivou, ali svih šest Narodnih Republika su imale sopstvene komisije za verska pitanja. Pored toga, u većim gradovima, sa lokalnim crkvenim poslovima bavili su se posebni organi državne vlasti.

        Nad našu crkvu se kao tamna senka nadvila ratna prošlost, uloga nemačko-mađarskih strana, nezavisno od toga koliko je lokalno vojvođansko nemačko-mađarsko stanovništvo bilo aktivno u njoj. Bili su žigosani.

        „1945. godine superintendent Šoštarec obratio se  Zemaljskoj komisiji za verske poslove i podneo žalbu po predmetu prisvojenih evangeličkih  hramova. Savezna komisija je o tome obavestila srpsku komisiju, i usledili su dogovori oko povraćaja hrama u Vrbasu, u Vojvodini. Srpska komisija je zahtevala od Šoštareca  da sačini pregled o prisvojenim hramovima, kao i o teritorijalnoj zastupljenosti vernika i o mestima bogosluženja.“[1]

        Poznavajući mogućnosti, da se pored lokalnog narodnog odbora i  srpske komisije za verska pitanja, može se obratiti i drugima, 18. avgusta 1947. godine superintendent se obratio „Javnoj bezbednosti“ u Novom Sadu, po pitanju povraćaja novosadskog evangeličkog hrama.  Ranije su i Mađari održavali bogosluženje u hramu nemačke crkvene opštine. Sada moli da trenutno zatvorenu zgradu prepuste „Mađarskoj Evangeličkoj Crkvenoj opštini“ u Novom Sadu, jer je ona pravni naslednik nemačke Crkve. Povrh toga, hram su preuzeli slovački evangelisti, a Mađare su jednostavno isključili iz nje.“[2]

 

        „U pismu od 14. novembra 1947. godine superintendent se obratio Komisiji za verska pitanja Narodne Republike Srbije sa molbom za povraćaj beogradskog hrama. Naglasio je da je Nemačka Evangelička Hrišćanska Crkva Augsburškog veroispovedanja samo u svom nazivu bila nemačka jer, su njoj pripadali i Mađari, Hrvati, Slovenci i drugi.  A beogradski hram, kao hram u glavnom gradu države, bio je i mesto bogosluženja za inostrane ambasadore evangeličkog veroispovedanja, a takođe i za sveštenike i turiste, i kao takav on bi trebao da ostane to i u budućnosti,  potvrđujući na taj način državnu slobodu i slobodu veroispovesti.“[3]

        Pošto na svoje molbe nije dobijao mnogo pozitivnih odgovora, to pitanje se samo odugovlačilo. Dana 7. aprila 1948. godine superintendent je poslao čak dva pisma  organima državne vlasti, jer je uništavanje hramova još uvek trajalo. S dubokim negodovanjem i ogorčenjem se obratio istovremeno i Predsedništvu Vlade Narodne Republike Srbije i Josipu Brozu Titu, maršalu Jugoslavije. U pismima navodi  da u više mesta ruše hramove, kao što na primer, u Starom Vrbasu, Šajkašu, Kaću, i uz dužno poštovanje traži momentalnu zabranu njihovog rušenja. „Ako su pojedini sveštenici krivo radili, oni su već kažnjeni, ili se kažnjavaju za svoje krivice. Međutim, crkvene opštine, kao pravna lica nemaju krivice, i ne mogu biti kažnjeni, tim više, jer je sada evangelička crkva posve Narodna crkva, radi u smislu i okviru državnih zakona. Mi sada ponovo organizujemo naše crkvene opštine.  U svakom mestu, gde ima evangelička crkva, ima i priličan broj evangeličkih vernika, koji su većinom Mađari i Slovenci. Pošto smo do sada i na najvišem mestu uživali najveću susretljivost,  nadamo se, da će i Naslov hitno obuzdavati rušenje naših crkava i drugih objekata.“[4] U daljem toku ove ogorčene borbe u novembru je usledilo i lično saslušanje pred Državnom komisijom za verska pitanja Savezne Vlade. Kao posledica toga, predsednik Zemaljske komisije za verske poslove Narodne Republike Srbije, Milan Smiljanić u svom pismu od 3. decembra 1949. godine zamolio je superintendenta Šoštareca da ga informiše, odnosno da dostavi podatke o crkvenim opštinama i prisvojenim hramovima.

        „Umoljavate se da nas izvestite: u kojim sve mestima ima evangeličkih crkava u Srbiji i Vojvodini i koliko Vam je poznato, u kakvom su stanju; u kojima od tih mesta ima evangeličkih vernika gde bi bilo potrebno crkvu ili bogomolju staviti na raspolaganje istima radi bogosluženja; u kojima mestima su crkve ili bogomolje bile zatvorene, gde se  vršilo bogosluženje i gde se vrši i sada; ko se starao ili stara i sada o tim crkvama i bogomoljama: u kojima se nije vršilo i ne vrši još bogosluženje.“[5]

        U ovim godinama to angažovanje kod državnih vlasti  za hramove i Crkvu  svedočilo je o ogromnom poverenju u Boga i o ljudskoj hrabrosti.

Međutim, nadčovečna borba za hramove polako je počela da urodi plodom.

Na osnovu angažovanja superintendenta, državne vlasti su 19. septembra 1950. godine konačno  vratile crkvu u Novom Vrbasu, a 19. juna 1950. godine i crkvu u Pančevu. Hram u Zemunu [Zimony] u početku je služio kao sala za igranke, ali je i on vraćen u crkveno vlasništvo. Međutim, tamo gde je ostao mali broj   nemačkih i mađarskih vernika evangeličke veroispovesti, hramovi nisu vraćeni u vlasništvo crkve. Evangelički hram u Feketiću sve do današnjih dana služi kao skladište žitarica zemljoradničke zadruge, beogradski hram koristi pozorište „Bitef”, a hram u Kačarevu koristi škola. Malobrojni vernici su se uključili u reformatsku versku zajednicu u Feketiću, Novom Sadu i još nekim opštinama.

 

Dodatnu teškoću je predstavilo i to što crkve, oštećene tokom ratnih okolnosti trebalo je popraviti ili urediti. Dana 18. septembra 1944. godine bombom je pogođena crkva i parohija u Subotici, koja je tom prilikom u 50% uništena.

Ruševine miniranog, a potom spaljenog hrama u Crvenki ljudi su razneli za građevinski materijal. Iz ruševina triju crkava, zvona su vernici  potajno  noću  natovarili na kola i odvezli na sigurno mesto, radi čuvanja kao večne, bolne uspomene.

 

1945. godine reformom agrara nacionalizovano je celokupno vlasništvo crkve nad zemljištem, ostavljajući maksimum od 10 hektara. Škole su takođe prešle u državnu svojinu, s tim da su kantor-učitelji trebali da biraju: u daljnjem žele da stupe u službu škole ili crkve, jer  onako, kako je do sada bilo, istovremeno u obema nije moguće. Nacionalizovane su mnoge zgrade i parohije, koje su ranije bile u službi crkve. U nemačke svešteničke stanove useljeni su ratni narodni heroji, kao na primer, u Novom Sadu i Zrenjaninu, koji raspolažu pravom korišćenja, i koji ni do dana današnjeg nisu mogli biti iseljeni. U Novom Vrbasu zgrada parohije i dan danas služi kao sedište Gradske samouprave. Pojedine prostorije zgrade parohije, njene sobe, podrumi su takođe nacionalizovani. U njih su useljene  prodavnice, ili služe u druge svrhe. To se desilo u Somboru, Pančevu i Kikindi. U ovom poslednjem  poznati Lutheranski dom, dosadašnja pozorišna sala, postala je skladište nameštaja. Crkvene biblioteke su jednostavno prenete u državne, a celokupnu opremu izviđača, koji su radili u okviru Evangeličkog hrišćanskog omladinskog udruženja, opremu pozorišne sale, sportsku opremu i rekvizite, bicikle i posuđe su takođe odneli.

Skoro sve matične knjige crkvenih opština trebalo je predati državnim matičnim uredima. One su u nekoliko mesta vraćene, ali u mnogim mestima nisu.  Matične knjige vođene  na nemačkom jeziku su delom uništene, a ostale matične knjige zajedno sa drugim dokumentima, tokom više godina su pokušali spasiti i odneti za Nemačku, gde su smešteni u spomen kući Podunavskih Švaba u Sindelfingenu, gde ih čuvaju zajedno sa drugim suvenirima.

Postali su državna svojina i domovi za siročad i evangelička kuća dijakonisa u Vrbasu, koja sada služi kao bolnica.

 

Evangelička Hrišćanska Crkva Augsburškog veroispovedanja u Narodnoj Republici Srbiji, dakle, pod ovakvim uslovima je služila dalje.

Biskup Slovačke Evangeličke Crkve, Samuel Starke, u svom pismu  od 12. aprila 1948. godine u Bačkom Petrovcu obraća se Evangeličkom Superintendentskom zvanju, čime je po našem viđenju, dokazao da ga je bez daljnjeg priznavao.[6] Slično i Metodistička crkva, kao što se to takođe vidi iz dopisivanja, iz pisma nadzornika distrikta i superintendenta Đerđa Šebele [Sebele György], od 29. avgusta 1947 godine.[7]

 

Nemačka Evangelička Hrišćanska Crkva Augsburškog veroispovedanja, imala je crkvene opštine ne samo u Narodnoj Republici Srbiji, već i u drugim mestima anektiranih južnih krajeva bivše Ugarske. One su, takođe morale biti registrovane u dotičnoj Narodnoj Republici. Tako je pravni naslednik ove Crkve u Hrvatskoj postala  Hrvatska Evangelička Hrišćanska Crkva, pod vođstvom zagrebačkog seniora, Edgara Popa [Edgar Popp], sina pokojnog biskupa, dr. Filipa Popa. U Sloveniji je formirana Slovenačka Evangelička Crkva, pod vođstvom seniora Leopolda Harija [Leopold Hari].

Sumirajući, dakle, u novoj Federativnoj Narodnoj Republici Jugoslaviji, kao saveznoj državi, postojale su četiri Evangeličke Crkve. Tri, kao pravni naslednici Nemačke Evangeličke Hrišćanske Crkve Augsburškog veroispovedanja, u tri Narodne republike:

·    Evangelička Crkva u Narodnoj Republici Srbiji

·    Evangelička Crkva u Narodnoj Republici Sloveniji

·    Evangelička Crkva u Narodnoj Republici Hrvatskoj (Bosni i Hercegovini)

·    i od početka svojevoljno izdvojena i potpuno samostalna Slovačka Evangelička Crkva.